سخن رنگ
بدیهی است نظرات مطرح شده در این یادداشت، الزامن نظر "رنگ" نبوده و "رنگ" مطالب مختلف را برای هرچه بهتر شدن فضای نقد و بررسی تحولات گرافیک ایران منتشر می نماید.
لازم به ذکر است که "رنگ" از انتشار جوابیه و نوشتار از سوی مخاطبان و صاحبنظران، در جهت حفظ این فضای مطلوب استقبال می کند.
«سرو نقره‌ای 92» همچون سه دوره‌ی گذشته به پایان رسید. آنچه از این رویداد باقی می‌ماند، کتابی است که هر دوره به چاپ می‌رسد: خاطراتی و البته نقدها و نگاه‌های متفاوت از زوایای مختلف به این مهمترین رویداد فعلی گرافیک ایران که بهتر آن است تا هر دوره حرفه‌ای‌تر و بهتر برگزار شود. با این حال گاه اتفاقاتی همگان را در شک و تردید قرار می‌دهد و عملکرد مجموعه را از حرفه‌ای به نیمه حرفه‌ای تنزل می‌دهد. بیانیه‌ی منتشر شده توسط هیئت داوران سرو نقره‌ای 92 که در آن با ادبیاتی نه چندان مودبانه بخش پوستر طراحان گرافیک ایران را به عدم خلاقیت و فرمالیسم متهم کرد به نظرم عجیب‌ترین اتفاق سرو نقره‌ای 92 بود. از این رو چند نکته را در این مورد قلمی کردم.پوستر برگ برنده‌ی ما بود پس از انتشار بیانیه‌ی هیئت داوران در بخش پوستر به یاد اتفاقات خبرساز بین‌المللی دو سال گذشته (یعنی از سرو گذشته تا امروز) پیرامون گرافیک ایران افتادم و افتخاراتی که نصیب‌مان شد و به یاد چندین و چند جایزه‌ای که طراحان پوستر ایران و نه طراحان بخش‌های دیگر گرافیک کسب کردند. به یکباره برایم سوال مطرح شد که این طراحان ضعیف معرفی شده از سوی هیئت داوران چگونه جوایزی در نقاط مختلف جهان کسب کرده‌اند، آن‌هم دقیقاً در بخشی از گرافیک که در اینجا «غیر خلاق» خطاب شده است. بدون هیچ تعصبی باید بدانیم که در حوزه طراحی گرافیک در مقایسه با کشورهای درحال توسعه‌ی هم‌رده، شاید شاخص‌ترین برتری ما در بخش طراحی پوستر است، نه بسته‌بندی، تبلیغات و ...ما حتی به لحاظ کمّی نیز جزء پنج کشور اول دنیا در نمایشگاه‌های پوستر هستیم. حضور پررنگ طراحان پوستر ایرانی در نمایشگاه‌هایی مثل دوسالانه ورشو و جایزه ویژه ایکوگرادا برای ایران، سه‌سالانه پوستر ژاپن و سهم داشتن ایران در جوایز، حضور در سه سالانه اسلوونی و جایزه برای ایران، حضور در دوسالانه گلدن بی روسیه، دوسالانه سیاسی لهستان و کسب جایزه، حضور در جشنواره پوستر پرو، حضور در هفتمین سه‌سالانه پوستر بلغارستان، سه‌سالانه ترناوای اسلواکی و باز هم جایزه‌ای برای ایران، حضور طراحان ایرانی در تایوان و کسب دو جایزه توسط ایشان و اخیراً حضور در بینال بولیوی و ایتالیا و... همه و همه در دو سال گذشته اتفاقا نشان از پویایی و رو به رشد بودن این بخش دارد.این بضاعت پوستر ماست؛ هرچند کم که نیست. مگر نه این است که به همت «مرتضی ممیز» و دیگر اساتید و دوستان انجمن طراحان گرافیک ایران، پوسترهای ایرانی را در نمایشگاهی با عنوان «فریاد ایرانی» در سه دوره به دنیا معرفی کردیم؟ آیا فریادمان چنین آهسته و بی‌محتواست که امروز می‌خوانیمش؟ ما نباید این شوق را نابود کنیم، بلکه باید با سیاستگذاری درست به آن جهت دهیم.یکی به نعل، یکی به میخ در بیانیه هیئت داوران در بخش پوستر چنین آمده است: « ... آثار متاسفانه از تکرار و یکنواختی در بیان و ساختار و ضعف در ایده‌پردازی رنج می‌برند و به خاطر توجه به فرم، به سادگی می‌توان عنوان برخی از پوسترها را با یکدیگر عوض کرد، بدون اینکه در ادراک و رابطه مخاطب با پوستر تغییری اتفاق بیفتد...» اگر فرض بر صحیح بودن این گفته باشد و چنین اتفاقی در بیشتر پوسترهای این بخش رخ داده باشد، بیایید عنوان پوستر «لامپ» را به جای عنوان پوستر «دور از نزدیک» و یا عنوان «دور از نزدیک» را به جای «الفپا» و «الفپا» را به جای «لامپ» بگذاریم. آیا هویت پوسترها تغییر نمی‌کند؟ آیا در ادراک و رابطه مخاطب با پوستر تغییر ایجاد نمی‌شود؟ و اگر فرض بر این باشد که در برخی از پوسترها چنین است پس چرا به سه پوستر انتخابی که در این آشفته بازار (به گفته هیئت داوران) برگزیده شده‌اند توجهی نمی‌شود؟ از سوی دیگر در فراخوان منتشر شده پیش از نمایشگاه سرو نقره‌ای، در بخش جوایز آمده است: «به برگزیدگان اول هر بخش تندیس سرو نقره‌ای و دیپلم افتخار و به نفرات دوم و سوم دیپلم افتخار اهدا خواهد شد.» با این وجود خبری از اعلام اسامی دوم و سوم و اهدای دیپلم افتخار که نبود هیچ، در بخش پوستر حتی از اهدای جایزه اول به طرز نامعقولی دریغ شد. مگر نه این است که رتبه‌بندی در هر بخش نسبی است و اگر فرض را بر این بگذاریم که آثار ارائه شده مناسب نبوده‌اند، با فرض نسبی بودن سه اثر را برگزیده‌ایم؟ چگونه است که با همان فرض نمی‌توان اثر برتر را معرفی کرد؟ کما اینکه در دیگر قسمتها نیز شرایط به همین منوال بود و جوایز اهدا شد. مگر برندگان امسال همان طراحان ایده‌پردازی نیستند که در بخش پوستر ناگهان فرمالیست شدند؟
فرمالیسم، چوب دوسر طلا از آنجا که این بیانیه آثار طراحی شده در بخش پوستر را به فرم‌گرایی متهم کرده است، گمان می‌کنم بد نباشد تا نگاهی به معنای فرمالیسم داشته باشیم. فرمالیسم یا صورتگرایی عمل یا آموزه‌ای است که بر فرم یا ساختار صوری تأکید کند. از این منظر در هنرهای بصری بر خلاف ادبیات این اصطلاح، کاربردی مبتنی بر اصول معین ندارد و چنین است که گاه حذف موضوع یا هرگونه کژ‌نمایی یا انتزاع در هنر، سهل‌انگارانه «فرمالیسم» تلقی می‌شود. در این باره می‌توان تعریف زیر را پیشنهاد کرد: فرمالیسم کاربرد قراردادهایی است که صرفا جلوه‌ی صوری یک اثر را بارز می‌کنند. این نوع تأکید خاص بر فرم ـ بدون توجه به محتوا ـ را در آثار انتزاعی می‌توان یافت نه در آثاری که به قصد بیان مفهومی تصویر شده‌اند. آنچه طراحی گرافیک ایران را به سمت فرم و فرمالیسم کشیده بود، استفاده‌های نا به‌جا و نادرست و صرفاً تزیینی از تایپ فارسی بود. حروف فارسی به دلیل زیبایی ذاتی‌اش وقتی در پوسترها با موضوعات مختلف به کار گرفته می‌شد، بدون توجه به اینکه چه پیغامی و معنایی را به همراه داشت پوستر را زیبا می‌کرد. اما شما نمی‌توانید از تصویری بی‌ربط در پوستر استفاده کنید چرا که همگان تصویر را با داشته‌های ذهنی و ارجاعاتی که آن تصویر می‌دهد خوانش می‌کنند. معتقدم گرافیک ایران اتفاقا در دوران گذار از فرمالیسم است و به سمت مفاهیم و گرایشات محتوایی پیش می‌رود و اینگونه نیست که به یکباره چاله‌ای به نام فرمالیسم در گرافیک ایران کشف شده و بخواهیم پوستر را از تاریکی آن بیرون بکشیم!این‌بار از آن طرف بام افتادیم!با نگاهی به جوایز دوره‌های قبل سرو نقره‌ای درمی‌یابیم تکلیف‌مان با خودمان روشن نبوده و نیست. آثاری که به آنها جایزه داده شد را می‌توان کاملا فرمالیستی و اتفاقا منطبق با موارد ظاهرا منفی مطرح شده در بیانیه‌ی این دوره‌ی هیئت داوران دانست. گویی ناگهان قرار شد انتقام کمبود تفکر و ایده را به یکباره از فرم بگیریم بی آنکه جوانب تصمیم‌مان را بسنجیم.فرمان به دست کیست؟ وقتی پای انجمن در میان است انتظار همه بالاتر می‌رود تا اینکه شاهد رویدادی معتبرتر از نمایشگاه‌های دم دستی فراوانی که چون قارچ روییده‌اند باشیم. اما متاسفانه نه تنها استراتژی مشخصی در روند سیاستگذاری و اجرای دوره‌های مختلف سرو نقره‌ای ندیده‌ایم، بلکه عدم هماهنگی بین بخش‌های این دوره کاملا مشهود بود. بودند طراحان با سابقه و حرفه‌ای که در دو سال گذشته خیلی بیشتر از بعضی اعضای هیئت انتخاب کار استاندارد خلق کردند ولی هرگز به نمایشگاه اختصاصی انجمن خودشان راه داده نشدند. بدون شک هیئت انتخاب آثار با این صراحت لهجه به فرمالیسم نتاخته بود. بدون شک اگر فقط یکی از اعضای هیئت داوران تغییر می‌کرد، نتایج داروی کاملا متفاوت از چیزی بود که امروز می‌بینیم. به هر حال هیئت داوران آخرین حلقه زنجیر بود.هرچه می‌خواهد دل تنگت نکناگر بخواهیم پس‌رفت نکنیم و اگر بخواهیم شفاف عمل کنیم باید بر اساس عرف جهانی و نگاه به رویدادهای معتبر بین المللی پیش برویم. هیچ وقت در هیچ رویداد هنری معتبری نمی‌بینیم که ناگهان برگزار کننده تصمیم بگیرد بر اساس استدلال خودش از اعلام کار منتخب خودداری کند. تصور کنید مثلاً برگزارکنندگان فستیوال پوستر شومون به دلیل فرم‌گرا بودن اغلب آثار از اعلام نفر برتر خودداری کنند!البته در بعضی موارد صرفاً جایزه نقدی را منوط به منابع مالی می‌کنند که خدا را شکر اینجا جایزه نقدی وجود نداشت. در گذشته بسیار خرده گرفته شد که فلان سازمان برگزار کننده‌ی بهمان رویداد از اعلام جوایز پیش‌بینی شده در فراخوان و عمل به تعهدات خود سرباز زد، اما انجمن دیگر چرا؟
مهدی فاتحی