مجله رنگ | مجله الکترونیکی طراحان گرافیک ایران

اصلاح رویا

رضا بختیاری فرد

اصلاح بصلاح آوردن و به‌سامان آوردن امریست نا‌به‌سامان. در فرهنگ کلمات معنای نیکی کردن به کسی ‌را نیز می‌دهد. اما انتظار ما از اصلاح فونت چیست؟ چه‌چیزی در یک دسته حروف یا یک خانواده تایپ قرار است اصلاح شود؟ در دنیای امروز اصلاح فونت کاریست ویژه و با اهمیت. یک خانواده تایپ با انگیزه‌های متفاوتی ترمیم می‌شود. گاه این کار شبیه صافکاری و نقاشی یک اتومبیل تصادفی است. گاه طراح با دستکاری در اندام حروف مطابق سلیقه خود قصد تغییرشکل و شمایل آن را دارد که این مغایر با معنای علمی اصلاح حروف است. اما زمانی‌که مشکلاتی نظیر فواصل غلط، ضخامت‌های نادرست و زوایای قلم متفاوت و معیوب و... در یک خانواده حروف وجود دارد آنگاه اصلاح حروف الزامی است. در کشور ما از جمله مواردی‌ که در واحد طراحی تایپ دانشگاه‌ها به‌درستی بدان پرداخته نشده، اصلاح درست حروف است، البته زمانی‌که خود امر طراحی حروف مورد غفلت است، اصلاح و تعمیر صحیح حروف نیز چندان مورد اعتنا قرار نمی‌گیرد.

دامون خانجان‌زاده

مقدمه
طی چند سالی که به من گذشت: آشنایی با نرم‌افزاری مریم، کارآموزی، هم‌کاری و آشنایی با قابلیت‌های فنی فونت: فونت اولم. آشنایی با استادم؛ دامون خانجان‌زاده، ویژه، کلاس طراحی قلم: فونت دومم... مخلوطی شدم از طراح و اجراکار نرم‌افزاری -دغدغه‌ی این‌دو- اصلاح و طراحی فونت فارسی.

همانگونه که لازمه ی خوشنویسی داشتن ادوات خوشنویسی و دانش تراش قلم، ساخت مرکب و استفاده ی آن، و مهمتر از آن، شناخت خط و زبان بوده است؛ اینک نیز این لوازم به شکلی دیگر اما با همان مورد استفاده، نیاز است. با وجود نرم افزارهای بسیارِ مربوط به خوشنویسی و تایپ، به نظر می رسد ما نسبت به گذشته ی نه چندان دور خود، پیشرفت بسزایی داشتیم. اما این حروف چاپی ما (قلم ها، یا همان فونت ها) خیلی هم سالم و بدرد بخور نیست. حتی یک خط هم نمی توان با آن سالم نوشت. مشکلات بسیاری که شاید به خاطر نبود حساسیت و شاید هم اهمیت ندادن به آن، از همان اول بوده و تا امروز سرجای خود باقیست. از شکل تک تک حروف گرفته تا واژه ها و سطرها و پاراگراف ها و... تا جایی که همه ی کتاب های موجود (بدون اغراق) صفحه به صفحه پر از مشکل اند.
قلم های سالم و خوانا، متن را خواندنی تر کرده و خستگی چشم را نیز کم می کند؛ سرعت خواندن را افزایش داده و هنگام خواندن ایجاد سکته نمی کند. قدرت تشخیص (legibility) و چشم نوازی (readability) در متن، دو موضوعی است که همیشه در جهان مهم بوده و پژوهش های بسیاری در این زمینه صورت گرفته. متون فارسی در این زمینه ضعیف اند.
تلاش کردم این ضعف ها را به حداقل برسانم.

رویا
رویا توسط آقای کامران انصاری طراحی و اجرا شده. با همکاری آقایان جلالی و دانشور.
این فونت به گفته ی طراح، با نیم نگاهی نیز به فونت های نازنین و ترافیک طراحی شده.
رویا فونتی کامل، خوانا، مدرن، متداول، آشنا، ایرانی،
و از کم نقص ترین فونت های فارسی/عربـی موجود در ایران است. با این حال مشکلاتی داشت که با اصلاح آن تبدیل به فونتی ایده آل میشد. _{(تصویر۱)}

تصویر شماره 1

کاراکترست (characterset) فونت رویای جدید:
با اینکه رویا فونت تقریباً سالم و کاملی است، اما می بینیم که حروف، اعراب ها، علایم ریاضی، و علایم دستوری اش ناقص بوده و بدتر از این، این علایم برای فونت رویا طراحی نشده و حتی هیچ شباهتی به حروف ندارد!
در فرآیند اصلاح این فونت، این کاستی ها رفع شد و سعی شده تا حد ممکن کاراکترهای تکمیلی دیگری نیز برای آن طراحی شود. _{(تصویر2 و 3)}

تصویر شماره 2

تصویر شماره 3

ریخت حروف
در حالت عادی، پاشنه های حروف «ر» و «و» باید یک شکل و همسنگ باشند. اما می بینیم که اینطور نیست. پاشنه ی حرف «ر» بر اساس حرف «و» اصلاح شد.
…
شکل سر «ف»، «ف»، «و» و «ق» باهم تفاوت غیر ضروری داشت، برای اصلاح، حرف «و» بخاطر هماهنگی بیشتر با دیگر حروف به عنوان معیار در نظر گرفته شد. _{(تصویر۴)}

آشفتگی و ناهماهنگی در انتهای حروف «ی»، «ق»، «ل»، «ن»، «س»، و «ص». _{(تصویر5)}

و ناهماهنگی در صعودها، که کاملاً اصلاح شد. _{(تصویر۶)}

حروف «ح»، «‍ع»، و «ع» شکم گنده‌ای داشت! و خم شدگی و ظاهر نامناسب آن اصلاح شد.
سر «‍ع» کج و معوج بوده و در مواردی این مشکلات ناخوشایند است.
…
سر حرف «‍ع‍» و «‍ع» نقطه‌ی بزرگ سیاهی ایجاد کرده و باعث جلب توجه و ایجاد سکته هنگام خواندن می‌شد. یک «‍ع» جدید بر اساس خط ثلث طراحی شد که این مشکل را حل کند. _{(تصویر7)}

تصویر شماره 4

تصویر شماره 5

تصویر شماره 6

ناهماهنگی ارتفاع سر حروف «ا»، «آ»، «إ»، و «أ» در پاراگراف‌ها شکل خطوط را به‌هم زده و یک‌دستی سطر را از بین می‌برد. _{(تصویر۸)}

سایز چشم، شکل ظاهری و موقعیت حروف نسبت به یک‌دیگر هماهنگ‌تر شد. و در نهایت یک‌دستی بیشتری در متن ایجاد شد. _{(تصویر9)}

شکل اعراب هم خیــــلی کج و معوج بود. _{(تصویر10)}

تصویر شماره 7

تصویر شماره 8

تصویر شماره 9

تصویر شماره 10

ریخت واژه‌ها
وقتی حرف «ک،گ» کنار «‍لا،لا» قرار می‌گیرد، بین حروف فاصله می‌افتاد و فضای سفید زیادی زیر «ک،گ» ایجاد می‌شد.
…
قرارگیری «ا،آ» کنار «ک،گ» نیز ایجاد مشکل می‌کرد. _{(تصویر11)}

دندانه‌ها برای افزایش خوانایی در موقعیت‌های مختلف، بلندتر شده و دندانه‌ی کشیده و دندانه‌ی حایل برای موقعیت‌های مورد نیاز (مانند کلمات پُر دندانه)، طراحی و اضافه شد که به‌طور هوشمند در جای خود قرار می‌گیرد. _{(تصویر12)}

بزرگترین مشکل فونت‌های فارسی قرارگیری حروف در قالب کلمه است. فاصله‌های معمولاً زیادیِ بین حروف که یک کلمه را عملاً به دو کلمه‌ی مجزا تبدیل می‌کرد. _{(تصویر۱۳)}

سطر و پاراگراف
مقایسه‌ی قلم «رویا» با «رویای جدید» در قالب واژه، سطر، و پاراگراف. _{(تصویر۱۴ و 15)}

مشکلات نرم‌افزاری
شاید برای شما هم پیش آمده باشد؛ خیلی اوقات هنگامی که قلم متنی را تغییر می‌دهیم، می‌بینیم که تمام «ی»های موجود در متن، تبدیل به «ی» می‌شود! (حرف «ی» کاراکتر عربی است.) در قلم‌های موجود، دونقطه از زیر این حرف حذف شده؛ چراکه اگر keyboard تنظیم نباشد، ممکن است کل متن به زبان عربی تایپ شود و... به‌همین دلیل است که سایت‌های فارسی سرشار از این ایرادات است.
«ی» به کاراکترست حروف برگردانده شد تا متون عربی ناقص نباشد و نوشته‌های فارسی نیز از ابتدا درست تایپ شود.
…
سعی شده قلم رویای جدید کاراکترست کامل و بدون نقصی برای پشتیبانی از زبان فارسی و عربی داشته باشد. علاوه بر این، ۱۹نوع فاصله‌ی (space character) متداول مختلف برای موقعیت‌ها و متن‌های پیش‌بینی نشده در این قلم گنجانده شده است تا به‌هیچ‌وجه نیازی به تغییر قلم در مواقع ضروری احساس نشود.

تصویر شماره 11

تصویر شماره 12

تصویر شماره 13

معمولاً اِعراب در ریخت خیلی از کلمات و جملات تأثیر منفی داشته و متن را نامنظم می‌کرد. با توجه به استفاده‌ی تقریباً زیاد آیات و احادیث عربی در متون فارسی، لزوم رفع این مشکل کاملاً احساس می‌شد.
…
نکته‌ی دیگر، نوشتن کاف عربی «» به جای «ک» در متون عربی و قرآنی است؛ که این حرف در فونت رویا اصلا وجود نداشت. _{(تصویر۱۶)}

مشکل دیگری که تقریباً تمام قلم‌های فارسیِ موجود داشت، نمایش بد، ناواضح، و ناخوانای متن روی صفحه‌ی مانیتور بود. برای نمونه، تصویری از مانیتور، با دقت (Resolution) معمولی در نرم‌افزار InDesign گرفته شد (Printscreen)؛ (این مشکل معمولاً مربوط به نوع اجرای منحنی‌ها در نرم‌افزار مخصوص طراحی قلم است؛ البته اجرای رویا نسبتاً درست بود). بدیهی است که در عصر حاضر این مشکل دیگر قابل‌قبول نیست.
این تصویر، واقعاً اصل تصویر است!! _{(تصویر۱۷)}

لزوم داشتن قلمی سالم، واضح، خوانا، و دل‌نشین، دیگر نیازی به توضیح بیشتر ندارد. دغدغه‌ی من، پیش‌از هرچیز، خوانایی و چشم‌نوازی متن بوده؛ قلم حاضر، رویای جدید، نتیجه‌ی این تلاش است.