مجله رنگ | مجله الکترونیکی طراحان گرافیک ایران

کتاب و طراحی گرافیک؛ متن کامل سخنرانی مسعود سپهر

مسعود سپهر در خانه ی هنرمندان ایران و در تاریخ 30 دی ماه 1386 با موضوع "کتاب و طراحی گرافیک" به سخنرانی پرداخت.
با توجه به مطالب مطرح شده و تماس عده ی از علاقه مندان، متن این سخنرانی به صورت کامل روی پایگاه مجله ی الکترونیکی "رنگ" قرار می گیرد.

مقدمه
در دنیای چاپ ،کتاب برای فعالیت طراحان گرافیک دارای یکی از جامع ترین ساختار هاست. حتی در مقایسه با رسانه های الکترونیک امروز فقط اطلاع رسانی به صورت مالتی مدیا یا چند رسانه ای ها ،عرصه ای گسترده تر از کتاب به روی دنیای گرافیک گشوده است.

از حدود سالهای 1368 ورود تکنولوژی جدید با عنوان نشر رومیزی که متشکل از مجموعه ای از کامپیوتر، اسکنر و چاپگر رومیزی همراه با چند نرم افزار تخصصی می شد، طراحی، آماده سازی و تولید کتاب دستخوش تغییری اساسی شد که چهار رکن آن بیشتر قابل توجه بود.

1- کاهش قابل توجه هزینه های تولید کتاب : در حروفچینی، صفحه آرایی، آماده سازی و چاپ،
و نیز بعضی از خدمات که طراحی گرافیک.

2- نازل شدن کیفیت کتابهای چاپی ایرانی به دلیل نادیده گرفتن بسیاری از استانداردهای تثبیت شده بصری کتاب که دهها سال صرف ساخته و پرداخته شدن آن شده بود. از قبیل استفاده از قلمهای فارسی جدید کامپیوتری، پائین آمدن کیفیت صفحه آرایی و در مواردی حذف هزینه طراحی برای کتاب و بالاخره حذف بخش مفید و لازمی از خدمات پیش از چاپ.

3- اطلاع رسانی عمومی از طریق شبکه جهانی اینترنت و رسانه های الکترونیک چند رسانه ای، باعث کاهش علاقه خریداران جوانتر کتاب نسبت به خرید آن شد.

4- واکنش بعدی ناشرین بین المللی نسبت به موضوع رسانه های جدید، به صورت ارائه بهتر و زیباتر کتاب ، و عدم کوشش مشابه و قابل توجهی از طرف ناشرین ایران برای رقابت در وضعیت جدید.

نمونه ای از چند کتاب در اندازه های جدید

بازار فروش کتاب
نشر الکترونیک بدوا نوید کاهش هزینه های تولید و بالا رفتن قابل توجه سرعت کار در فرایند آماده سازی و به چاپ سپاری کتاب را برای ناشرین در سطح جهان به همراه آورد. ولی همین تکنولوژی در گسترش و تداوم خود فضای جدیدی موسوم به اینترنت و چند رسانه ای های الکترونیک را ایجاد کرد و این باعث کاهش علاقه نسبت به خرید کتاب میان افراد جوانتر و آشناتربه تکنولوژی جدید شد.

بعد از مدت کوتاهی ناشرین و صاحبان مطبوعات در سطح جهانی تا حد زیادی برای رقابت با تکنولوژی جدید به فکر بالا بردن کیفیت کتاب و مطبوعات به طور کلی افتادند. تعداد کتاب های رنگی در همه زمینه ها رو به افزایش نهاد، اندازه ها و قطعهای نو و با ضخامت های ویژه و روز به روز جذاب تر در همه زمینه ها به طرز روز افزونی وارد بازار جهانی کتاب شدند. این نوآوری ها مدیون تلاش طراحان گرافیک و البته سفارش دهندگانشان یعنی ناشرین بود.

مثالهای زیاد از این تحول در زمینه کتاب همه ساله در کشورمان در نمایشگاه سالانه کتاب ،بخش ناشرین بین المللی دیده می شود. ولی متأسفانه به جز در مواردی استثنایی این تحول در طراحی و تولید کتاب در ایران اتفاق نیفتاد. البته دلایل و موانع اقتصادی در جای خود، ولی ضعف در مدیریت نشر و آینده نگری دست اندرکاران و صاحبان آن بخش مهمی از این عقب ماندگی و رکود بازار کتاب در کشورمان بوده است.

ازجمله روشهای عملی برای مقبول و قابل توجه کردن کتاب و در نتیجه بالا بردن تیراژ آن به قرار زیر است:

- سرمایه گذاری ناشرین برای تبلیغ و اطلاع رسانی بهتر هر کتاب به منظور بالابردن میزان فروش آن پس از انتشار.

- استفاده بیشتر و بهتر از تخصص طراحان گرافیک برای یافتن و ارائه راه حلهای خلاقانه، نو و بی پایان در طراحی کتاب و تولید آن.

- مشارکت ناشرین کوچک در سرمایه گذاری بهتر و بیشتر در زمینه یک کتاب واحد.

-در نظر داشتن اینکه تولید کتاب خوب، ارزان و زیبا برای جذابیت عمومی و راحتی خواننده به دسترسی مطالب آن در هر سطح و گروه سنی، مثل همیشه باید همچنان هدف نهایی هر ناشر باشد.

- احیای قطعهای کوچک یا جدید با زیبایی و طراحی های بدیع.

- استفاده و مشاوره با طراحان گرافیک برای یافتن و به کار بستن مصالح جدید در تولید و ساخت کتاب اعم از کاغذ، رنگ، انواع مواد پوششی برای روکش، جلدو صحافی، استفاده های بدیع و نسبتا کم خرج برای به کار گرفتن رنگ و غیره.

- سعی در ایجاد آسان خوانی و راحتی خواننده هنگام استفاده از کتاب با استفاده از قلم، حروفچینی و صفحه آرایی مناسب، حتی اگر لازم شود یک یاچند ناشر به سرمایه گذاری در زمینه طراحی قلمها فارسی جدید و بهتر و یا نرم افزارهای مناسب برای حروفچینی اقدام کنند. باید بخاطر داشت که هنوز خواندن و استفاده از کتاب به مراتب عملی تر و راحت تر از مطالعه آن با هر وسیله الکترونیک است.

- توجه بیشتر به طراحی جلد و جلدسازی به صورت کامل و تکمیل این بسته بندی خاص به کمک صحافی یا جعبه سازی ویژه و یا هر وسیله دیگر موجود در صنعت چاپ و تولید. بسته بندی بر حسب قانون عام خریدار مردد را به خرید و تهیه کتاب علاقه مند می کند. توجه شود که طراحی جلد کتابهایی که ترجمه از زبان خارجی هم باشند با توجه به شرایط محلی یا بومی خریداران باید توسط طراحان گرافیک مجددا طراحی شود، حتی اگر اقتباسی از طرح جلد اولیه باشد.

چند مجموعه به صورت به اصطلاح یونیفورم

سازماندهی های کتابهای منفرد و متفرق توسط ناشرین به صورت ایجاد مجموعه یا یونیفورم که باعث صرفه جویی در بعضی از اقلام طراحی می شود و در عوض هزینه کردن برای ارتقای کیفی کل مجموعه به کمک طراحان گرافیک، موجه و آسانتر می شود.

کتاب و طراحی گرافیک
کتاب کاملترین ساختار را برای کار به طراحان گرافیک عرضه می کند. ساختار کتاب شامل اجزایی است که هر یک به تنهایی درگیری خلاق یکی از تخصصهای طراحی را ایجاب می کند.

-طراحی قلم (فونت) به خاطر وجود متن در تمام شکلهای ممکنه و گوناگون آن.

- طراحی تایپو گرافی، برای بهترین استفاده از امکانات یک قلم و ترکیب کلی متن اصلی، پیوستها، توضیه ها، حاشیه ها، نمودارها، فضاهای سفید مختلف و آرایش کلی آنها در صفحه.

- طراحی جلد و روکش، که می توان آنرا نوعی پوستر در مقیاس کوچک تلقی کرد و در عین حال بسته بندی کتاب نیز می باشد.

- تصویر سازی، در انواع گوناگون آن، خطاطی، عکاسی که هر یک به نوعی در جلد و صفحات داخلی و همراه با متن ممکن است مورد استفاده واقع شوند.

فکر کردن پیش از طراحی
طراح کتاب هم مثل بقیه طراحان پیش از شروع کارش نیاز به دانستن مطالب مختلف و پیش بینی های لازمی دارد، تا بتواند خلاقیت و تخصص خود را در مسیر درستی به کار گیرد.

مهمترین این مطالب درباره کتاب به شرح زیر است:

- موضوع کتاب چیست؟ داستان است یا زندگینامه، کتاب برای مطالعه عمومی است یا علمی و آموزشی است، تاریخی است یا سیاسی، کتاب مرجع است یا قرار نیست به آن زیاد مراجعه شود و یا یکبار خوانده
می شود، آیا راهنما به زبان ساده است یا تخصصی و ازاین قبیل .

- گروه سنی خوانندگان کتاب چیست؟ و یا سواد یا میزان دانش آموختگی مخاطبین آن کتاب در چه سطحی پیش بینی می شود؟

- انتظار می رود که از آن کتاب، کجاها و در چه وقتهایی استفاده شود. مورد استفاده کتابخانه ای آن زیاد است یا کم، آیا مثل کتابهای درسی مورد استفاده طولانی مدت و مکرر دارد یا گاه به گاه ورق خواهد خورد، آیا باید داخل جیب یا کیف کوچک هم به راحتی قرار بگیرد یا نه، آیا هنگام حرکت در وسایل نقلیه خوانده خواهد شد یا جنبه تفننی و یا حتی تزیینی خواهد داشت. به عبارت کوتاه محل و شرایط استفاده از کتاب بیشتر چه خواهد بود.

- اعتبار موضوعی کتاب تا چه مدت پس از انتشار پایدار خواهد بود؟ تجدید چاپهای مرور شده از نظر ویرایشی هر چند وقت یکبار بر روی آن انجام خواهد شد؟

-قیمت آن برای خریدار باید در چه حدودی پیش بینی شود، تا نوع حروفچینی، کاغذ، صحافی ، چاپ و سایر امکانات تولید در طراحی آن نیز منظور شود.

- با توجه به کتابهای مشابه و رقیب از نظر موضوعی از چه موقعیتی در بازار برخوردار است؟

- برای تعیین قطع و اندازه های مختلف، یا رسیدن به تعداد صفحات مطلوب برای هر جلد راه حلهای مختلف سنجیده شود. تعیین قطع یا قطر کتاب برای تولید نفیس یا ارزان کتاب نیست، چه بسیار کتاب با قطع کوچک ولی بسیار نفیس و مناسب ، و کتاب با قطع بزرگ ولی ارزان می تواند طراحی شود. در هر صورت طراح با انتخاب مناسب قلم، کاغذ و صفحه آرایی و پیشنهاد چند جلدی کردن یک عنوان کتاب می تواند تا حدودی ناشر را به تعداد صفحات یا قطر مناسب برساند.

انتخاب قلم
تعیین اندازه ها - مارک آپ

قلم یا فونت
- قلم ، فونت یا تایپ مجموعه یکسانی از حروف الفبای یک زبان است، طراحی و با تکنولوژی خاصی ساخته می شود. با کنار هم قرار دادن حروف یک قلم به صورت یکسان و به هر تعداد که بخواهیم، متن ساخته و پرداخته می شود. یا به اصطلاح حروفچینی، واژه پردازی، تایپ و یا ماشین نویسی می شود. استفاده از قلم یا فونت به صورت مکانیکی، الکترونیک، آنالوگ یا دیجیتال به هر حال نیازمند استفاده از تکنولوژی معینی است که محدودیتها و امکانات خود را دارد و از این لحاظ با دستنویس یا خطاطی متفاوت است، که در این جا مطلقاً مورد نظر نیست.

قرآن مجید، انجیل و یک کتاب موزه ای با جلد نرم و قطع کوچک

- قلم یا فونت مجموعه ای است که حداقل اجزای معینی را در بر می گیرد، مفردات یا کاراکترهای حروف الفبا در همه شکلهای ترکیبی آن، شماره ها، علائم نقطه گذاری، مکث و بالاخره مفردات ناپیدای نوشتاری مثل فاصله بین حروف یک کلمه که شکل معمول آن در الفبای فارسی انواع خطوط کشیده است، و فاصله های بین کلمات و غیره... که خواندن متن را آسان و گاه امکان پذیر می کند. تعیین اندازه این فاصله ها و نیز کشیدهٌ بین حروف به شکل مطلوب بر عهده طراح است.

- قلم را با توجه به منظور رفع نیازهای موضوعی و گروه خوانندگان و شرایط خواندن طراحی می کنند.

- بهتر است قلم واحد به صورت یک خانواده کامل با سبکهای مختلف طراحی شود که مهمترین آنها سبک نازک، متوسط، سیاه و مورب است. سبک مورب در فارسی گاهی به غلط ایتالیک نامیده می شود. متن هر کتاب کم و بیش به دلیل نیاز به تاکیدهای خاص اگر با یک قلم در سبکهای مختلف چیده شود از یکدستی و زیبایی خاصی بر خوردار می شود و در صورتیکه به ناچار از قلمهای مختلفی برای رفع این نیازها استفاده شود متن از یکدستی و شکیل بودن خارج می شود.

- برای حروفچینی متن فارسی تعداد قلمهای مناسب موجود کم هستند، و قلمهایی که به صورت خانواده کامل طراحی شده باشند ، تاکید می شود طراحی شده باشند، بسیار کمتر هستند. با این وصف انتخاب قلم و تعیین اندازه های مختلف برای استفاده در متن، به بهترین شکل ، باید توسط طراح گرافیک برای کتاب انتخاب شود تا به متنی نهایتا جذاب و راحت برای خواندن رسید.

تعیین حروف یا مارک آپ
- متن یک کتاب به صورت دستنوشته یا ماشین شده برای تعیین حروف به دست طراح می رسد.متن اولیه یا خبر باید تا حد ممکن خوانا نوشته شده باشد. بین سطرها و نیز حداقل در حاشیه یک طرف به اندازه کافی فضای سفید وجود داشته باشد. تا علاوه بر آنکه ویراستار متن بتواند نظرات حرفه ای خود را در آن وارد کند، طراح گرافیک نیز نکات و توجهات مربوط به قلم و شیوه حروفچینی را در مجاورت آن بنویسد. گاهی یک صفحه سفید خط کشی شده مناسب به درخواست ناشر طراحی و چاپ می شود تا در اختیار نویسنده یا مترجم، برای نوشتن متن اولیه قرار گیرد.

- قلم باید با توجه به خوانایی، شکیل بودن و تناسبات آن با موضوع و خواننده انتخاب شود. بعضی از قلمها فقط در اندازه های معینی دارای تناسبات لازم هستند و در اندازه های بزرگتر یا کوچکتر از حدی فاقد زیبایی و خوانایی می باشند. بعضی از قلمها علیرغم تناسبات لازم فقط در یک سبک طراحی شده و به صورت خانواده کامل طراحی نشده اند. در صورت استفاده از این قلمها، متن در حروفچینی ممکن است علاوه بر آسیب از نظر زیبائی ،دچار مشکلات کاربردی دیگر نیز بشود. توجه به تناسب فاصله های بین کلمات و فاصله های کشیده بین حروف نیز از نکات مهمی است که طراح هنگام انتخاب حروف توجه خاصی به آن دارد.

- اندازه قلم را نوع موضوع، خواننده و شرایط خواندن و تصمیم گیری های مربوط به طراح تعیین می کند. اهم نکات خاص مربوط به طراحی به این شرح است:

- اندازه قلم به اندازه طول سطر متن بستگی دارد، اگر تعداد کلمات در یک سطر زیاد یا کم باشند موجب خستگی چشم خواننده یا گم کردن سطر توسط او می شوند.

اولین انجیل چاپی جهان

- اندازه قلم بستگی به موضوع نیز دارد، کتاب فرهنگنامه کودکان هر چند برای گروه سنی پایین است ولی می تواند از قلم کوچکتری نسبت به کتاب داستان کودکان در آن به کار گرفت و همین طور در یک کتاب مرجع، زیرا خواندن آن مقطعی و برای زمان کوتاهی پیش بینی می شود، در نتیجه ایجاد خستگی نمی کند و در عوض باید نکات خاص دیگری را در این نوع کتابها رعایت کرد.

- تعداد کلمات در یک سطر کتاب معمول با بزرگی اندازهٌ قلم نسبت عکس و باطول سطر نسبت مستقیم دارد و باید در حدود معینی باشد تا عمل خواندن به طور متوسط به راحتی انجام گیرد. در واقع حساسیت اصلی در تعیین اندازه قلم برای رسیدن به تعداد بهین کلمات در سطر است.در قلمهای لاتین این موضوع شناخته شده است و در بسیاری از موارد با ابزار علمی سنجیده شده است، حال آنکه این کار برای قلمهای فارسی انجام نشده است در نتیجه باید بیشتر متکی بر قوه شهود و تشخیص بصری طراح بود و نیز تا حدی از تجربیات آزمون و خطایی نمونه خوانها و ویراستاران کتاب استفاده کرد. ولی صرفاً تکیه کردن بر تجربیات گروه اخیر موجب یکنواختی و کلیشه ای شدن همه کارها می شود و مانع از خلاقیت و نو آوری است.

- فاصله بین سطرهانیز بر حسب اندازهٌ قلم بهتر است توسط طراح تعیین شود. چراکه فاصله بین سطر در حدود معینی که بستگی به نوع قلم دارد خواندن را آسان می کند و زیاد یا کم کردن فاصله سطرها خارج از این حدود موجب دشواری در خواندن و رها کردن متن توسط خواننده می شود.

- بسیاری از قلمهای فارسی در اندازه های متعارف متن در صورتیکه به صورت منفی یا نگاتیف استفاده شوند، به علت داشتن نقطه های فراوان موجود در الفبا به خوبی دیده نمی شوند و یا بسیار ضعیف می شوند. در صورت نیاز به این کار در انتخاب قلم و اندازه و سبک آن باید دیدگاه و تشخیص طراحی را در آن بیشتر در نظر گرفت.


قلم یکان با دو سبک سیاه و متوسط	چند نمونه حروف سنتی، ناقص و کم فایده، امروز بهتر است نمونه حروف مناسب برای خودمان بسازیم

- هرچند اندازه قلم در قَـطور یا نازک کردن، بزرگ یا کوچک شدن کتاب تأثیر دارد ولی زیاده روی در این کار، موضوع اصلی که راحتی خواندن است را نادیده می گیرد، در نتیجه تعیین اندازه قلم با دقت و حساسیت خاص طراحان باید انجام گیرد، تا حد معینی که منظور ناشر نیز برآورده شود. ولی برای این کار راه های زیادی وجود دارد که بیشتر به تخصص، سلیقه و تجربه در طراحی بر می گردد و الزاماً نباید با کم و زیاد کردن حروف به قطر مطلوب در کتاب رسید.
- واحد اندازه گیری قلم و اندازه های مربوط به آن در سطح جهانی تا چند دهه گذشته بیش از یکی بود. و از اروپا، محل سر بر آوردن صنعت و تکنولوژی حروفچینی منشأ گرفته بود. پُینت (Point)، دیدو (Didot) و سیسرو (Cicero) مهمترین آنها بودند و عمومی ترین آنها پُینت بود که در همه کشورهای جهان همراه با ماشین آلات حروفچینی به کار گرفته شد. در دو دهه اخیر به علت گسترش کامپیوتر و حروفچینی دیجیتال انتخاب واحد قلم بر عهده کاربر رایانه قرار گرفت و می رود که به زودی واحدهای عمومی دیگری مثل میلیمتر و پیکسل همه اندازه گیریها از جمله پٌینت را جایگزین کنند.

- دو صفحه مقابل داخلی کتاب اولین و مهمترین واحد یکپارچه کتاب است. اینها دو صفحه هستند که در کتاب توسط خواننده با هم دیده می شوند. در واقع اصل کتاب تشکیل شده است از همین دهها و صدها دو صفحه داخلی مقابل هم، و صفحات دیگر در خدمت بهتر ارائه شدن آنهاست.

- صفحات کتاب از لحاظ ساختاری تشکیل شده است از بخش اصلی متن و چهار حاشیه سفید در چهار طرف هر صفحه و البته فاصله سفید بین سطرها. سفیدی حاشیه ها علاوه بر استفاده برای یادداشت و زیرنویس و شماره صفحات، برای چشم خواننده نیز موجب آرامش و راحتی است و اهمیت آن هیچوقت نباید از نظر دور بماند.

- طراحی و تعیین اندازه حاشیه های صفحات کتاب به اندازه تعیین و اندازه های متن اهمیت دارد. و پیش بینی برای محل و اندازه ها برای کتابی که حاوی تصویر باشد نیز در حد ساختاری در این مرحله مطرح می شود.

طراحی دو صفحه مقابل کتاب
- پس از مشخص شدن قطع کتاب، طراحی و تعریف دو صفحه مقابل کتاب به صورت ساختاری، قدم اول در طراحی کتاب است، و بستگی به میزان خلاقیت طراح دارد که البته کاربرد کتاب را باید در نظر گرفت. راه حلهای بی پایانی در این زمینه هست و هنوز طراحان گرافیک کتاب در سطح جهان در حال یافتن طرحهای نوین در این زمینه هستند.

- دو صفحه مقابل ممکن است، متقارن، نامتقارن، با حاشیه های برابر یا نابرابر باشند و یا دو صفحه ای که عموماً به یکدیگر شبیه هستند، ممکن است غیر مشابه طراحی شوند.

- مهمترین مواردی که باید طراح به آنها را طراحی کند، تعیین پهنای سطرها و فاصله آنها، تعیین 4 حاشیه بالا، پایین، سمت برش کاغذ و عطف، است. علاوه بر اینها طراحی و تعیین محل شماره صفحه، سر صفحه، زیرنویس و حاشیه، تعداد سطرها در هر صفحه، شیوه تفکیک پاراگرافها با تو رفتگی و یا فاصله اضافی، تعیین سطرهای متن ثانویه و گاه موارد استثنایی دیگر است، صفحات عنوان و بخش، طراحی صفحات پیوست آغاز و پایان کتاب، صفحه عنوان و عنوان کوتاه را نیز باید به این موارد افزود. که همگی با هماهنگی و بر اساس دو صفحه مقابل هم در متن طراحی می شوند.


حروفچینی شعر قدیم به صورت سطرهای نامساوی و بدون کشیده و شعر قدیم با کشیده و سطرهای مساوی	چهار نوع اصلی برای چیدن قلم

- انتخاب قلم و تعیین اندازه های آن برای کلیه نیازهای داخل متن و عنوانهای فرعی و اصلی و صفحات عنوان و بخش و سایر صفحات پس از تعیین ساختار کلی صفحات، موضوع اصلی دیگر طراحی کتاب محسوب می شود.

- این نکات در طراحی کتاب پیش از ورود نشر الکترونیک نقش کلیدی داشته اند و با ورود رایانه و نرم افزارهای الکترونیک نیز همچنان به قوت خود باقی هستند. به این نشانی که اولین سؤالاتی را که طراح باید در یک نرم افزار مخصوص صفحه آرایی به آن پاسخ دهد همین اندازه ها و چگونگی ترکیب آنهاست.

- طراحی گرافیک نوعی برنامه ریزی خلاق بصری برای انجام کارهای موردنیاز عمومی است. طراحی کتاب هم از این نوع برنامه ریزی مستثنی نیست. دهها سال پیش از ورود نرم افزارهای صفحه آرایی و نشر الکترونیک رومیزی برای طراحی گرافیک کتاب عده زیادی از طراحان گرافیک جهان برای هدایت کار طراحی خود به شیوه ای منضبط عمل می کردند. جدول زیر که به پیشنهاد استاد گرافیک سوئیسی ژوزف مولر برو کمان در کتابی ارائه شده، که بسیار آموزنده و قابل توجه است، زیرا پس از گذشت حدود چهل سال هنوز تعیین و پاسخ به سؤالات مطرح در آن، برای نرم افزارهای الکترونیک صفحه آرائی امروز هنوز نقش کلیدی و تعیین کننده دارد.

-جدول برنامه ریزی برای طراحی کتاب به پیشنهاد ژوزف مولر بروکمان

جدول برنامه ریزی برای طراحی کتاب به پیشنهاد ژوزف مولر بروکمان (1975 میلادی)

طراحی تایپوگرافی
- طراحی تایپوگرافی با چاپ اولین کتاب توسط گوتنبرگ شروع شد. طراحی تایپوگرافی از کتاب شروع شد. ولی به طور کلی هر کجا که قلم (فونت یا تایپ) وجود دارد ضرورت طراحی تایپوگرافی مطرح می شود.

-بر اساس تعاریف کارشناسان قدیم و جدید می توان گفت تایپوگرافی هنر و صنعت توزیع و تنظیم در درجه اول قلم (نوشتار حروفچینی شده) با سایر مواد چاپی است.هدف تایپوگرافی اینست که قلم (نوشتاری) به نحوی با سایر موضوعات صفحه ترکیب و تنظیم شود که خواندن و فهمیدن مجموعه متن را توسط خواننده به بالاترین سطح ببرد. طراحی تایپوگرافی اصلاً کاربردی است و ارزشهای زیباشناسانه و نو بر اثر آگاهی طراح به تمام نکات کاربردی موضوع به آن اضافه می شود.

- اولین و مهمترین تصمیم گیری طراح کتاب در زمینه تایپوگرافی، به موازات انتخاب قلم حروفچینی، نحوه چیده شدن نوشتار روی صفحه است. چهار شکل اصلی برای چیدن قلمهای فارسی و لاتین و کلاً زبانهایی که از راست به چپ یا چپ به راست خوانده می شوند، پیش بینی شده است. این چهار صورت هر چند کلیشه ای به نظر می رسند ولی هریک به تنهایی همچنان امکانات نو و خلاقانه زیادی به طراح می دهند و رسیدن به حالت مطلوب هر یک بر حسب متن نیاز به کوششهای زیادی دارند.

چیده شدن سطرها را بر حسب تقارن و عدم تقارن به دو گروه می توان تقسیم کرد و حالات چهارگانه آنها عبارتند از:
1-متقارن، وسط در وسط با طول سطرهای نابرابر
2-متقارن، انتهای سطرها میزان و با طول سطرهای برابر
3-نامتقارن، انتهای سطرها آزاد و از راست چیده شده
4-نامتقارن، انتهای سطرها آزاد و از چپ چیده شده

- از سمت چپ یا راست چیده شدن متن را به طور کلی سمت خواندن در زبان مورد نظر تعیین می کند مثل فارسی یا انگلیسی بودن زبان. ولی الزامی در این زمینه نیست و طراح بر حسب تأکیدها و تفکیک کردنهای خاص و رسیدن به ترکیب بندیهای بدیع و مناسب با موضوع ممکن است آگاهانه و علیرغم عادت سمت خواندن چیدن از راست یا چپ را برگزیند.

- در طراحی کتاب و به طور کلی طراحی تایپوگرافی ترکیبی از حالات گفته شده و یا حالتهای کاملاً آزاد و نو بر حسب تناسب با موضوع، خواننده و شرایط خواندن به صورت نو و خلاقانه، نیز می توان پیشنهاد کرد.

- از چهار حالت گفته شده هیچکدام مسأله خاصی در طراحی ایجاد نکرده اند به جز حالت دوم که دهها سال است مورد گفتگو و سؤال بسیاری از طراحان گرافیک جهان است. در این حالت یعنی اگر بخواهیم طول سطرها در ستون ها و یا صفحات کتاب برابر باشند، مجبوریم یک نکته اصولی یعنی راحتی خواندن را تا حدی فدای آن کنیم. زیرا برای آنکه سطرها برابر شود چه در فارسی و یا لاتین باید از فاصله گذاریهای نابرابر و زائدی در حروفچینی استفاده کنیم تا همه سطرها برابر شوند. بسیاری از طراحان جهان از حدود دهه 60 میلادی و بعضاً چند دهه قبل از آن، اولویت اصلی در چیدن متن را به درست و راحت خواندن آن نسبت داده اند و با قرار دادن بهترین فاصله بین کلمات و حروف در لاتین از برابر بودن سطرها و تراز کردن آن از دو طرف صرف نظر کرده اند و شیوه 2- را ناپسند و غیر منطقی تلقی کرده اند. نمونه های بسیاری در موارد چاپی اروپایی و نیز نمونه هائی کمی در حروفچینی متون معاصر ایرانی برای این نوع چیدن وجود دارد. این نوع چیدن دارای زیبایی و راحتی خاص خود است، هر چند عادت و عرف قدیمی حروفچینی را زیر پا می گذارد.

این شیوه یا دستور طراحی برای حروفچینی در ایران با اصطلاح نه چندان دقیق، ته خط آزاد و یا شیوه شعر نو و غیره خوانده شده است، هر چند در متونی به غیر از شعر نو، نظم یا نثر، قدیمی یا جدید نیز به طرزی آگاهانه، اگرچه معدود، توسط طراحان ایرانی به کار گرفته شده است.

مهمترین موضوعات مورد توجه طراحی تایپوگرافی کتاب
- انتخاب قلم بر حسب طراحی و تناسب آن و تعیین بهترین اندازه ها برای زیر و بم های مختلف متن، و انتخاب سبکهای مناسب در صورتیکه قلم به صورت خانواده طراحی شده باشد.

- علائم و نشانه های غیر الفبایی و طرز استفاده از آنها در متن. این علائم به نقطه گذاری معروفند و برای ایجاد مکث، تأکید و یا پایان جمله به کار می روند. و هر چند جزو الفبا نیستند ولی کمک بسیار مؤثری به خواندن می کنند.

- شماره ها، علائم به طور کلی اعم از ریاضی، علمی، راهنما یا تزئینی، که هر چند بخشی از الفبا نیستند، باید با قلم مورد استفاده در متن، هماهنگ و سازگار باشند و دستور العمل طراحی برای استفاده از آنها ضروری است.


مقایسه ی حروفچینی با کشیده و سطرهای برابر و بدون کشیده و ته سطرها آزاد	چند گرید برای چند کتاب

- اندازه های صفحه، قلم، سطر، بین سطرها، بین پاراگرافها، حاشیه ها، اطراف عنوانها، بین ستونها و...

- طراحی و تعیین تعداد سطرهای متن اصلی در یک صفحه، تعداد مناسب ستونها و امکانات ترکیبی آنها.

- نوع، اندازه، محل استفاده و شیوه ترکیب قلمهای حروفچینی متفاوت و با سبکهای مختلف .

- طراحی و تعیین جدول کشی غیر مرئی، که ساختار کلی دو صفحه مقابل و صفحات پیوست را از لحاظ ساختار کلی هماهنگ می کند. این جدول کشی در اصطلاح گرید (Grid) گفته می شود. گرید در زمان گذشته ای نه چندان دور توسط طراح ترسیم می شد. و ناشرین مطبوعات آنرا با مرکبی کم رنگ و معمولاً به رنگ آبی روشن چاپ می کردند. صفحه آرایی به صورت دستی به طرزی دقیق و خلاقانه روی این کاغذهای جدول کشی شده یا گرید انجام می شد ولی هنگام چاپ تنها اثری که از آن حس می شد، متن صفحات منسجم ، در عین حال زیبا و در حالتهای گوناگون بود. بسیاری از نکات کلی طراحی کتاب، در گرید ملاحظه و پیش بینی می شود. نرم افزارهای الکترونیک امروزی آنرا به عنوان پیش شرط کارشان از طراحان می پرسند و بخشهای تکراری کار را به صورت خودکار و با سرعت زیاد پیش روی طراح قرار می دهند. هر گونه تغییر و تنوعی خارج از گرید در کار توسط طراح انجام می شود و نرم افزار صورتهای جدید را به سرعت در صفحه آرایی با حفظ ساختار اصلی گرید اجرا می کند.

- انتخاب رنگ برای قلم در محلهای مورد نیاز، رنگ کاغذ، رنگ در تصاویر برای ایجاد جذابیت بیشتر متن و القای مناسب تأکیدها و توجهات خاص به خواننده.
- فضاهای خالی یا فاصله ها

- فاصله بین حروف در کلمات. در قلمهای لاتین فاصله گذاری بسیار ظریفی می توان بین حروف در یک کلمه قرار داد بدون آنکه خوانائی کلمه چندان مخدوش شود، این کار برای آن است که به طول سطر مورد نظر رسید. در الفبای فارسی از آنجا که حروف در کلمات عموماً به صورت متصل نوشته می شوند، این فاصله داخل کلمه را با خطی موسوم به خط کشیده پٌر می کنند. طبعاً کشیده یا فاصله خالی باید با دقت نظر اعمال شود، زیرا جزو الفبا نیستند و بی توجهی یا زیاده روی در استفاده از آنها واحد کلمه را مخدوش می کند، خواندن را دشوار و باعث خستگی چشم خواننده می شود.

فاصله یا فضای خالی بین حروف در قلمهای لاتین کِرنینگ (Kerning ) خوانده می شود و در الفبای فارسی یا عربی که جای خود را به خط ظریفی می دهد، کشیده نام دارد و چگونگی استفاده از آنها مورد بحث و توجه زیادی از طرف طراحان حروف، طراحان گرافیک، ویراستاران و کارشناسان امور آموزشی درایران بوده است.

- فضای خالی بین کلمات یا همان فاصله - بهترین اندازه برای فاصله توسط طراح حروف تعیین شده است و میزان آن در قلم همان است که با کلید فاصله بین کلمات گذاشته می شود و الزاماً در تمام قلمها حتی در اندازه های مشابه به یکدیگر شبیه نیستند. کم کردن این فاصله به صورت دستی، البته به کمک صفحه کلید در موارد خاص توسط طراح می تواند انجام شود و اصطلاح رایج فرنگی آن تِـرَکینگ (Tracking) است.

- فاصله خالی بین سطرها یا به اصطلاح فاصله کرسی، پایه کار در فارسی و لِدینگ (Leading) به زبان رایج اروپایی ، که اهمیت آن برای یافتن سطرها توسط خواننده قبلاً گفته شد.

- فاصله خالی بین پاراگرافها و یا فاصله یا میزان تورفتگی سطر در ابتدای هر پاراگراف، ایندنت (Indent) .
- طراحی فاصله خالی بین متن با تصاویر.

- طراحی فاصله خالی بین ستون ها.

- و بالاخره طراحی فاصله خالی در اطراف عنوانها، سر صفحه و شماره صفحه ها.

در پایان
- کمبودهای اصلی و کاستی ها برای طراحی کتاب با زبان فارسی چیست؟ و چگونه اصلاح کنیم و چگونه ادامه دهیم؟ شما بگویید!

مسعود سپهر
30 دی 1386
خانه ی هنرمندان ایران

زمان انتشار: ۲۱:۳۸ ۱۳۹۵/۹/۲۸

ارسال نظر

نام و نام خانوادگی

ایمیل

قوانین ارسال نظر

نظراتی که حاوی توهین باشند، منتشر نمی‌شود
لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری کنید

متن

کتاب و طراحی گرافیک؛ متن کامل سخنرانی مسعود سپهر

ارسال نظر

درباره ما

پست های اتفاقی

کتاب و طراحی گرافیک؛ متن کامل سخنرانی مسعود سپهر

ارسال نظر

درباره ما

پست های اتفاقی

خبرنامه