گذر از کنار کتابفروشى من را وامىدارد تا بایستم و به طرحها ورنگها دقت کنم. به داخل کتابفروشى به سمت قفسه خاصىمىروم و در آن به دنبال نام نویسنده مورد نظرم مىگردم. کتاب راپیدا مىکنم. طرح روى آن چندان جالب نیست ولى چون آن را نیازدارم، مىخرم. البته این کتاب مهندسى است و فکر مىکنم طرحجلدش چندان تاثیرى در دید خواننده نداشته باشد اما وقتى بهدنبال کتابهاى داستان یا کتابهاى ترجمه شده مىگردم کهنویسنده آنها را نمىشناسم، مثل کسى مىمانم که براى خریدوسیلهاى به مغازه رفته، بنابراین به طرح جلد آن بیشتر دقتمىکنم. در این موقع است که با خود فکر مىکنم چقدر بعضى افراددر طراحى جلد کتاب بىدقت عمل مىکنند. طرح روى جلد بعضى ازکتابها اصلا ربطى به محتوا و عنوان آنها ندارد.
این مساله را با چند طراح، نویسنده و ناشر در میان گذاشتیم ونظر آنها را راجع به طرح جلد کتاب جویا شدیم. آنچه در ذیلمىخوانید حاصل این گفتوگوهاست.
طراحى طبق عرف
قباد شیوا -طراح گرافیک- نقش یک طراح را بیشتر از نویسنده وناشر دانست و افزود: «البته این مساله بستگى به طرح دارد اگرناشرى به سراغ من بیاید، خودش من را انتخاب کرده است پسطرحى را که مىکشم 90 درصد قبول دارد. اما گاهى یک طراح بهسراغ ناشر مىرود در این حالت ممکن است ناشر از طرح او ایرادبگیرد. البته من به شخصه بیشترین احترام را براى نویسنده قائلم واگر نویسنده در حین کار به من سرى بزند تا با او مشورت کنمخوشحال مىشوم».
شیوا بیان کرد: «من کتاب را کامل مىخوانم و براساس نگاهمبه موضوع، تصویرسازى و design (طراحى) را طبق عرف انجاممىدهم. طرح در جلب مخاطب خیلى موثر است. در واقع اول جلدکتاب دیده و بعد اطلاعات منتقل مىشود پس طراح گرافیک باید اینقدرت را داشته باشد که محتواى کتاب را به بیننده نشان بدهد. البتهقطع کتاب هم در جذب مخاطب موثر است اگر قطع کتاب براىمخاطب تازگى داشته باشد (البته اگر اقتصاد کتاب اجازه دهد) و یکقطع غیرمتعارف باشد، در جذب افراد خیلى موثر است».
وى درباره کپىکارى در طراحى جلد کتاب افزود:»من کار کپى رانمىپسندم مگر اینکه کتاب راجع به پیکاسو باشد. در این حالتبخشى از آثار پیکاسو را به صورت design (طراحى) روى جلداستفاده مىکنم».
شیوا خودش از نرمافزارهاى کامپیوترى جهت طراحى استفادهنمىکند ولى عقیده دارد که استفاده از آنها امروزه افزایش یافتهاست.
وى با تاکید بر نقش جنس و قطع کتاب توضیح داد: «من قبل ازطراحى اول قطع کتاب و بعدجنس جلد را سوال مىکنم که سختاست یا نرم سپس با توجه به جنس کاغذ کار طراحى را شروعمىکنم. (تا بدانم رنگ را چقدر تشدید کنم). کتاب یک طراحىفیزیکى دارد که قطعش چیست؟ جنس و مقوایش چیست؟براساس طراحى فیزیکى، طراح گرافیک یک طراحى گرافیکى مىکند».
این طراح گرافیک در مورد به کارگیرى نقوش ایرانى اظهار داشت:»در اینجا بحث غالب و محتوا مطرح است مثلا اگر کتابى راجع بهشکسپیر باشد، نقش ایرانى لازم ندارد ولى اگر محتوایش داستانىیا درباره نقوش ایرانى باشد، مىتوان از نقوش ایرانى استفاده کرد».
وى بهکارگیرى مسائل روانشناسى را نیز در طراحى مهممىداند: «لازمه جذب مخاطب، نوآورى و ناب بودن طراحى،دانستن مسائل روانشناختى جامعه است. طراح گرافیک با درنظرگرفتنمجموعه این مسائل، یک طراح گرافیک خوب است نه اینکه آدمخوشسلیقهاى باشد که فقط رنگها را خوب کنار هم قرارمىدهد».
طرح جلد یا پوستر
ساعد مشکى -طراح گرافیک و مدیر نشر مشکى- نقش طراح را درانتخاب طرح جلد کتاب زیاد دانست و گفت: «در طراحى جلد، خودمنظر مىدهم البته در حالت کلى بستگى دارد به اینکه طراح سراغناشر برود یا ناشر سراغ طراح بیاید. البته در مورد فرهنگنامههاشرایط فرق دارد؛ چون کتب تخصصى است، اول نقطهنظرها راجمعآورى و بعد براساس آنها طراحى مىکنیم».
وى توجه به موضوع و محتواى کتاب را در طراحى جلد آن مهمدانست و بیان کرد: «طرح به دلیل وجود بازار رقابتى در جذبمخاطب موثر است. به همین دلیل است که برخى از طرح جلدهإے؛ّّشبیه پوستر تبلیغاتى هستند. البته اسم نویسنده نیز بىتاثیرنیست».
وى که استفاده از طرحهاى کپى یا طرحهاى خارجى را به شرطایجاد تغییراتى در آنها قبول دارد، در طراحى از کامپیوتر ونرمافزارهاى کامپیوترى بهره زیادى مىبرد ولى اینترنت را درطراحى چندان سهیم نمىداند.
او طرح جلدى را خوب مىداند که ارتباط بین متن و تصویر درآن رعایت شده باشد و در مورد استفاده از نقوش ایرانى گفت: «کتابباید فضایش را داشته باشد مثلا براى مارکز نمىتوان از نقوشایرانى استفاده کرد البته ممکن است آمریکایىها هم از نقوشایرانى استفاده کنند. بستگى به فضا دارد. در دهه 50 هنرمندانایرانى این کار را زیاد انجام مىدادند».
مشکى درباره جنس جلد کتاب خاطر نشان کرد: «در کتابهاىخاص از مقوا، برش و طراحى خاص آن استفاده مىشود که البتهبراى ناشر هزینهبر است. حتى ممکن است در کتابهاى هنرىجلد را سوراخ کنیم یا چیزى روى آن بچسبانیم مثل کتاب سانسورسیامک فیضزاده که یک قفل روى کتاب زده شده که معضلىبراى خوانندگان شده بود».
وى در پایان گفت: «مساله روانشناسى رنگ را در طراحىلحاظ نمىکنم و شخصا به این مساله توجهى ندارم».
جلد، ویترین نیست!
رضا عابدینى -طراح گرافیک- نقش طراح را به عنوان مدیر هنرىکه با ناشران شروع به کار مىکند از همه بیشتر و نقش نویسنده را ازهمه کمتر اعلام کرد و افزود: «به نظر نویسنده فکر مىکنم و اگر لازمباشد آن را تغییر خواهم داد». وى اظهار داشت: «تمام کتاب رانمىخوانم چون بعضى از آنها پرحجم است و به بعضى علاقه ندارم.از ناشر مىخواهم خلاصهاى از آن را برایم بنویسد یا کسى که روىکتاب تسلط دارد آن را برایم تعریف کند سپس با توجه به ذهنیتىکه پیدا مىکنم، طرح را مىکشم».
عابدینى با اشاره به اینکه جلد کتاب ویترین کتاب نیست،افزود: «شخص کتابخوان دنبال کتاب مىگردد. میوه که نمىخواهدبخرد که هر چه سبزتر باشد آن را بخرد. کتابخوان حرفهاى اگر جلدکتاب مقوا هم باشد مىخرد. البته در مواردى که دو نمونه از یککتاب داشته باشیم که ارزش هنرى هم دارد، طرح در جذبمخاطب تاثیر زیادى دارد».
وى در ادامه بیان کرد: «اتفاق عجیبى که در بین طراحان افتادهاین است که ارتباط بین طرح و محتوا در بیشتر آثار نادیده گرفتهمىشود (در حقیقت یک فرمول بىمحتوا در این باره وجود دارد) کهحتى اگر عنوان یک کتاب دیگر را روى همان طرح بگذاریم اتفاقىنمىافتد و این مساله باعث شده که کپىکارى افزایش یابد». وىنرمافزارهاى کامپیوترى را در جهت سرعتبخشیدن به کار موثردانست و گفت: «از تعیین تکلیف این وسیله براى انسان چندانراضى نیستم».
عابدینى در مورد جنس جلد، ناشر را بیشتر صاحبنظر دانست وبیان کرد: «ناشران اغلب عامل ارزان قیمت بودن، بازارى بودن وجذب مشترى را در انتخاب جنس در نظر مىگیرند و عمدتا جرأتریسک را ندارند و این مساله انتخاب طراح و خریدار را کم مىکند».من تا کنون پیشنهادهایى در مورد استفاده از کاغذ خاصى در بعضىموارد دادهام که خریدار هم استقبال خوبى کرده و موفق بوده است.
وى مىافزاید: «طرح باید هویت ایرانى داشته باشد. عموماطراحان به تبع اینکه کتاب هنرى است یا مذهبى اولین چیزى کهبه آن فکر مىکنند گل و بلبل است در صورتى که مهمترین مسالهاین است که هویت طرح ایرانى باشد». وى با اشاره به تکرارىبودن طرحها تاثیر اطلاعات روانشناختى در جذب مخاطب راچندان ندانست و افزود: «رابطه روانشناسى و هنرهاى بصرىرابطه تعریف شدهاى نیست. قبلا مىگفتند فلان رنگ، فلان تاثیررا دارد ولى الان چنین چیزى را قبول ندارند».
انتخاب با ناشر است
رضا هاشمى -مدیر نشر افق- با اشاره به نقش مدیر هنرىانتشارات در انتخاب طرح گفت: «انتخاب طرح نشر وظیفه ناشراست چون اوست که سرمایهگذارى مىکند بنابراین باید برگشتسرمایهاش تضمین شود ولى معمولا نویسنده را در این امر دخالتنمىدهد چون معتقد است او با ذهنیات خودش برخورد مىکند و ازسلیقه جامعه خبر ندارد البته باید نظر نویسنده را هم شنید تا اگرتضادى باشد برطرف شود. وى بیان کرد: «من به عنوان ناشر،خلاصه اثر را مىخوانم و با برداشتهاى ذهنى از کتاب و تیپمخاطبان کتاب در مورد طرح تصمیم مىگیرم چون طرح اشتهاىخواننده را نسبت به کتاب باز مىکند».
وى درباره نقش و سهم ناشر، طراح و نویسنده در جذبمخاطب اظهار داشت: «بستگى به موضوع کتاب و نقش آن دارد.اگر کتاب مرجع یا دانشگاهى باشد، ناشر و نویسنده در طرح و عنوانکتاب بیشتر تاثیر دارند. البته برخى کتابها مانند کتابهاى رماندهان به دهان معروف مىشوند».
طرح جلد، رتبه سوم
امیرحسین زادگان به عنوان یک ناشر، طرح روى جلد را ازحقوق ناشر دانست و بیان کرد: «معمولا اصل کتاب را مطالعه وخلاصهاى از آن را براى طراح تعریف مىکنم و نظر خودم را هممىگویم. او طرح را مىکشد، سپس من نظر مىدهم».
وى نقش طرح را در جذب مخاطب در مرتبه سوم دانست و رتبهاول و دوم را به عنوان و نویسنده کتاب داد و نقش ناشر را از همهکمتر اعلام کرد. حسین زادگان ناشر را معمار کتاب دانست و افزود:»معمولا پس از طراحى، طرح به نویسنده نیز ارجاع داده مىشود ونظر نهایى در این مرحله اعلام مىشود. البته من به عنوان ناشر ازکتابهایى که با نظر و عقیده نویسنده طرح خورده چندان راضىنیستم چون نتوانسته خواننده را جذب کند».
حسین زادگان در مورد کتابهاى خارجى گفت: «چون سلیقهیک ناشر ایرانى با ناشر خارجى و طیف مخاطبان متفاوت است،95 درصد این کتابها نیازمند طراحى دوباره هستند».
وى در پایان صحبتهایش با اشاره به ارتباط بین جنس وطرح گفت: «طرح، نوع جلد را نیز مشخص مىکند در حقیقت پس ازاینکه طرح آماده شد جنس کاغذ با توجه به آن در نظر گرفتهمىشود. مثلا طرح باید روى کاغذ گلاسه یا تحریرى باشد».
جلد؛ پنجرهاى رو به کتاب
بهروز غریبپور -نویسنده- گفت: «خیلى روى طرح کتابهایمحساس هستم (به خصوص کتابهاى کودک) و خیلى سعى مىکنمطرح متناسب با محتواى کتاب باشد. البته در مواقعى هم به خاطرکمبود وقت، خلاف این امر اتفاق افتاده است. وى افزود: «به نظرمن جلد کتاب مثل پنجره و روزنهاى به محتواى اثر است و درانتخاب طرح کتاب تنها خود را محق نمىدانم بلکه معتقدم انتخابطرح، حاصل نوعى تعامل است مثلا در نشر قطره ناشر تمام ایدهمن را در انتخاب طرح پذیرفت ولى در آخرین کتابم بدون مشورت بامن طرح انتخاب شد».
غریب پور ذهنیت نویسنده را راجع به کتاب و موضوع آن درانتخاب طرح موثر دانست. وى اسم نویسنده را در جذب مخاطبموثرتر از رنگ و لعاب و طرح کتاب اعلام کرد.
تحمیل شرایط خاص نشر ایران
مسعود اولیا -نویسنده- رابطه مؤلف و ناشر را رابطهاى خاص وطرح جلد را حاصل همفکرى ناشر، نویسنده و طراح دانست و گفت:»البته به خاطر شرایط خاص نشر در ایران، این ناشر است که حرفنهایى را مىزند و نویسنده به طور حقوقى و قانونى نمىتوانداعمالنظر کند ولى این باعث نمىشود که نویسنده خودش را دخیلنداند همانطور که یک ویراستار خوب در تمام مراحل چاپ با اثرارتباط دارد و سعى در انجام بهتر کارش دارد، نویسنده هم بایدنگران این مساله باشد».
وى افزود: «بعضى از طراحان به موضوع توجه نمىکنند. طراحخوب، قبل از ترسیم باید کتاب یا چکیده آن را بخواند و به نوعىتلاش کند با مضمون آن آشنا شود طرح نامناسب، بیشتر از اینکهمخاطب را جذب کند تاثیر منفى بر او دارد».
اولیا در مورد طرح کتابهاى ترجمه معتقد است: «طرح جلد اگربراى مخاطب ایران جاذبه داشته باشد و بتواند با او ارتباط برقرارکند (که غالبا اینطور است) بهتر است عوض نشود به خصوص درکتابهاى علومانسانى».
یک پایاننامه
محسن حسینى دانشجوى رشته گرافیک در رابطه با طرح روىجلد در پایاننامه خود اشاره کرده است: «طراحى روى جلد کتاب درکشور ما اکثرا محدود به آرایش سطح روى جلد است اما واقعیت آناست که طراحى جلد، فکر کردن به همه اضلاع جلد است و این امرباید در ابتداى کار نشر توسط ناشر و با همکارى طراح انجام گیرد وسپس بقیه طرحهاى روى جلد کتب بعدى براساس همان طرح ونمونه طراحى موضوعى شود.
وى افزود: «طراحى اولیه عبارت است از انتخاب نوع مناسبجلد براى تمام یا حداقل بخشى از انتشارات ناشر که با همکارىطراح، اندازه جنس مناسب، مقواى جلد، شیوه صحافى عطف،راحتى باز و بسته شدن و لبههاى سطوح جلد تعیین مىشود. اینتصمیمگیرى و طراحى، احتیاج به تخصصهاى فنى و شناختبخشهاى مختلف صنعت کاغذ و چاپ دارد و باید با تجربه ودوراندیشى حرفهاى انجام شود تا در حضور موفق ناشر در بازار موثرواقع گردد.
اغلب ناشرانى که چنین تصمیمهاى اولیهاى را نگرفتهاند، کار وآثارشان مغشوش و نامنظم و بدون هویت حرفهاى است.
اولین مرحله کار طراحى کتاب، طراحى هماهنگ براى تمامکتابهاى ناشر است. طراحى اونیفورم کارى سهل و ممتنع است.زیرا طراح باید در نهایت سادگى طرحى را به وجود آورد که بدونحضورى مزاحم بر روى جلد کتاب ویژگى بصرى و هویت خاصى رابراى مجموع انتشارات ناشر مطرح کند. طراحى اونیفورم بهگونههاى متعددى انجامپذیر است. براى مثال مىتوان برش قطعکتاب، رنگ یا جنس خاص کاغذ و مقواى جلد، شیوههاى صحافى،نوع قلمهاى حرف و متن و عناوین کتاب، طرز تنظیم و صفحهآرایىمتن یا عناوین روى جد، استفاده از تکنیکهاى اختصاصى براىتصاویر جلد، گونههاى مختلف تصاویر مانند استفادههاى خاصى ازطرح، نقش، نقاشى، عکاسى و یا حالتهاى برجسته یا گود وترفندهاى دیگر تصویرى، رنگآمیزىهاى ویژه و استفاده از تعدادرنگهاى کم و یا زیاد با انواع مواد شیمیایى و طبیعى، سادگى نو یاپرکارى روى سطح جلد، طراحى فرمها، حواشى، اشارات وتصمیمات خاص براى سطوح مختلف جلد و خیلى فکرها وایدههاى دیگر که مىتواند در بررسى کار طراحان و ناشر متبوع،نمونههاى آن را ملاحظه کرد.
طرح اونیفورم، چهره هویت و شخصیت ناشر است و طراحىزیباى آن تاثیر اساسى در اعتبار محصولات او دارد. طرح اونیفورم،سطح فکرى و سلیقهاى ناشر را نشان مىدهد و جاى تجربى وحرفهاى او را در بین همکاران و رقبا طبقهبندى مىکند. علاوه براینها اهمیت طرح اونیفورم امرى بسیار لازم براى بیننده در انتخابنشان دلخواه و سلیقه انتشاراتىاش و در نتیجه علامتى براىموضوعات خواندنى مورد علاقه خواننده است. همانطور که قبلااشاره شد طراحى اونیفورم جلد تنها نباید به معدودى جلد ختم شودبلکه باید همآهنگى کامل با محتواى کتاب یعنى صفحات ورودىاولیه و صفحات متن کتاب هم داشته باشد.
در غیر اینصورت، دوگانگى طراحى در کتاب به وجود مىآید وبه خصوص مهارت و تجربه و تخصص حرفهاى ناشر را مورد تردیدقرار مىدهد.
لینک به منبع