گزارش: زهرا نعیمی
عکس: شهاب اشتری
عصر دیروز در اولین جلسه سخنرانی های هفته گرافیک در خانه هنرمندان ایران ، مسعود سپهر درباره علایم و تابلوهای راهنمای مسیر شهری تهران صحبت کرد .به گزارش رنگ، مسعود سپهر در این جلسه با ارایه تصاویری از تابلوهای خیابان ها و معابر شهر تهران از سال 52 تا کنون به بررسی سیر تحول طراحی این تابلوها پرداخت.وی در این باره گفت: هویت بصری هر شهری به عواملی چون جغرافیا، شهرسازی، معماری بناهای فرهنگی و تاریخی ، پوشاک و وسایل حمل و نقل آن بستگی دارد و یکی از بیرونی ترین لایه های این هویت که بر معماری و طبیعت شهری ایجاد می کنیم انواع طراحی های شهری، رنگ و بافت خانه ها، مبلمان شهری، اعلان ها ، تبلیغات و علایم راهنماست. این علایم از پلاک خانه ها گرفته تا تابلوهای بین شهری امتیاز بزرگی دارند که به عنوان یکی از محصولات گرافیکی با مصرف بسیار، زیر نظر یک مدیریت واحد شهری به اسم شهرداری اداره و اجرا می شوند.سپهر به مشکلات موجود در تابلوهای شهری سال های پیش از 1358 اشاره کرد و گفت: تا قبل از این سال با اینکه نصب تابلوها داخل شهرها توسط شهرداری ها انجام می شد،اما بر حسب مهارت خطاط و سلیقه آن ها نوشته می شد ودر واقع این تابلوها هیچ شکل واحدی نداشتند.از جمله اشکالات این علایم می توان مواردی مثل نداشتن طراحی واحد علامت پیکان ، تنوع قلم فارسی ،اندازه های متفاوت کوچک و بزرگ ، مکان یابی ناهماهنگ با عناصر محیط ، نداشتن هویت واحد و عدم دخالت طراحان گرافیک را نام برد.وی در ادامه گفت: البته این اشکالات مربوط به زمانی است که از سال 52 استاندارد تابلوهای بین شهری توسط وزارت راه وجود داشت .شرکت خارجی اتکینز مامور شده بود تا تمام تابلوها را یکسان کند و آیین نامه آن بین سال های 52 تا 56 در وزارت راه تدوین شد. قلم فارسی این تابلوها کاروان بود که همچنان در اختیار وزارت راه است و از آن بیرون نرفته است.قلم انگلیسی این تابلوها هم ترانسپورت یا همان تراول است .در این آیین نامه که شامل علایم بازدارنده، علایم خطر و ... است آمده: ایران از کنوانسیون بین المللی وین پیروی می کند. سپهر درباره قلم کاروان و آیین نامه وزارت راه توضیح داد: این قلمی است که کرسی نمی شناسد و بر اساس گرید شطرنجی طراحی شده است.مربع های خالی برای هر حرف به معنی این است که هیچ نوشته یا تصویر دیگری در آن قسمت از حرف قرار نگیرد.این فنی ترین کاری است که برای طراحی حروف در سال های 52 انجام شده است و گمانم این است که مشاوران این کار اهل الجزیره یا بیروت بوده اند. درباره آیین نامه باید بگویم در استاندارد وزارت راه نوع نصب تابلوها هم بیان شده ،مثلن اینکه تابلو روی یک بنای تاریخی و یا در منظر یک بنا قرار نگیرد ؛ چیزی که الان هم رعایت نمی شود.همچنین برخی علایم این تابلوها مثل مسجد و .. خاص ایران طراحی شده است.در هرصورت در سال 52 وزارت راه تنها برخی از این تابلوها را در شهر تهران استفاده می کرده و طراحی تابلوها در معابر اصلی و کوچه ها در اختیار مامور ترافیکی همان محل بوده است.این طراح گرافیک در ادامه به فعالیت های محمدرضا بقاپور در طراحی تابلوهای تهران طی سال های 56 تا 58 اشاره کرد و گفت: ایشان در سال 56 به استخدام سازمان زیباسازی درآمد و تابلوها را از نو طراحی کرد . خط رسم طراحی شده برای این علایم که ترافیک نامیده شد، خط نسخی بود که برای تابلوهای رانندگی کشورهای عربی توسط "روبرت هم " ساده شده بود و بقاپور با تغییراتی این قلم را ساخت.
وی همچنین ،کار جامع ممیز در این زمینه در سال 70 را یادآور شد و گفت: ممیز مجموعه ای برای طراحی تابلو با قلمی متفاوت از ترافیک طراحی کرد که در بسیاری از کوچه ها عینن اجرا شد اما به دلایلی بدون هماهنگی با وی تغییر یافت و این همان چیزی است که امروز می بینیم. موضوعات مطرح شده در کتابچه ممیز برای این طراحی نیز از تابلوها و طراحی بصری آن ها تا محل نصب و تلفظ و ترجمه انگلیسی کلمات و رنگ قاب ها کامل است.قلم لاتین آن خط هلوتیکاست و من بارها از ممیز شنیدم که قصد داشته تا روی این مجموعه کار کند اما توجهی از سوی مسوولان نشده است.سپهر همچنین روند استانداردسازی کامل علایم راهنمای مسیر مترو تهران را که خودش به همراه پدرام حربی با قلم ترافیک انجام داده بود، شرح داد و در پاسخ به سوال یکی از حاضران مبنی بر اینکه اگر قرار بود قلمی برای مترو طراحی شود،چگونه بود؟گفت: تابلوهای مترو دارای ارتفاعی کم و عریض است بنابراین برای خط فارسی که نیازمند ارتفاع فاخر است این کار سختی است و باید فونت به گونه ای طراحی شود که با ارتفاع کم پهنای آزادی داشته باشد .وی در پایان صحبت هایش بر کار زیاد درخصوص راهنماهای شهری تاکید و اذعان کرد: همه ما به دکوراسیون ساختمان ها و مجتمع ها اهمیت می دهیم و روی آن کار می شود اما برای اینکه یک مجتمع مثل دانشگاه ها یا یک مکان فرهنگی یا تجاری سیستم جامع نوشتاری و تصویری داشته باشد، باید مشتری ها را مجاب کرد که این کار به شخصیت و هویت یک سازمان کمک می کند.و هر طراحی که این کار را بکند جای قدردانی دارد.
سخنران بعدی این جلسه شهرزاد اسفرجانی بود که درباره زباله های شهری و طراحی برای رفع این مشکل صحبت کرد.وی شرح نتایج این تحقیق را برای حاضران با صحبت از لزوم تغییر باورهای طراحان گرافیک و مشارکت در امور اجتماعی آغاز کرد و گفت: در قرن بیستم برخلاف گذشته هرکسی تخصصی دارد اما آدم ها همه جانبگی شان را نباید از دست بدهند چون این یکی از مهارت های زندگی است.همانقدر که کار ما در گرافیک به فرهنگ و هنر ارتباط دارد ،همانقدر هم به جامعه مرتبط است.طراحانی که خود را برای مهارت های همه جانبه تربیت نکرده اند چطور می توانند با مردم صحبت کنند؟ آیا وظیفه شما خلق آثاری برا ی نمایشگاه های خاص است که کسی مثل من آن را تحسین کند؟ پس اینجا ارتباط با مردم چه می شود؟اسفرجانی اضافه کرد: ما باید مهارت جذب مشتری ،مذاکره، آماده سازی طرح برای اجرای انبوه و در مجموع شعور اجتماعی خود را افزایش دهیم ما باید از خودمان شروع کنیم .وی با ارایه تصاویری از زباله های شهر تهران و آماری از میزان تولید روزانه زباله در این کلان شهر یادآور شد :این یک معضل اجتماعی است که در مرز بحران است . به دنبال توسعه پایداریم وبه همین دلیل ما چامعه روشنفکر جامعه طراحان باید در این امر دخالت کنیم.اسفرجانی همچنین با ارایه آمارهای مربوط به بازیافت و تفکیک زباله ها درتهران که بسیار اندک است،به ابزار آموزش در این زمینه برای تمامی گروه های سنی و فرهنگی و طبقات مختلف اجتماعی به طور مجزا اشاره و این امر را بسیار مهم عنوان کرد که طراحان گرافیک می توانند با طراحی انواع محصولات گرافیکی از طراحی بازی برای کودکان تا پوسترهای مفهومی و ... در این راستا کمک رسان باشند.این طراح گرافیک، شناسایی مخاطب و روانشناسی اجتماعی را برای طراحان گرافیک در این زمینه ضروری دانست و گفت: با یک زبان نمی شود با عده زیادی از مردم حرف زد ودر این موضوع باید با یک برنامه کمپین با یک محور هدفمند عمل کرد.مثلا کشور انگلیس در زمینه پوستر و وسایل جانبی برای این موضوع قوی تر از دیگر کشورهاست.به گونه ای که هر گروه و محله برای خود آرم و پوستری جداگانه درباره بازیافت دارد.وی نسبت به تغییر نشان جهانی بازیافت د رکشور ما گلایه کرد و گفت: معلوم نیست چرا واقعا این کار انجام شده ؟وقتی پای طراحان حرفه ای در میان نباشد اینطور می شود.اسفرجانی درپایان با نمایش نمونه هایی از پوسترها و محصولات گرافیکی دیگر کشورها در زمینه بازیافت و تفکیک زباله به حاضران گفت:ما این طرح را بعد از موافقت شهرداری به بدنه اعضا طراحان منتقل کردیم تا شروع به فعالیت در این زمینه کنیم چون می دانیم این کار بدون کمک ما اتفاق نخواهد افتاد.