کجا هستیم؟
سن من که نمی‌رسد، اما از طراحان زیادی شنیده‌ام که در گذشته‌ای نزدیک، طراحان ایرانی ترجیح می‌دادند در کارهای‌شان از حروف انگلیسی استفاده کنند؛ چراکه زیباتر است، منظم‌تر است و از همه مهم‌تر کارآمد است؛ حروف فارسی در این زمینه‌ها ضعیف بودند. برخی از این مشکلات، از شناخت کم و سطحیِ طراحان درباره‌ی خط و نوشتار فارسی ناشی می‌شده (تنبلی را هم به آن اضافه کنید)، البته تعدادی از طراحان کم‌کم راه‌هایی برای حل این مشکلات ارائه دادند. اما مشکلات دیگر اساسی‌تر بود؛ مانند طراحی ضعیف قلم‌ها، تنوع بسیار کم، ناکارآمدی و... حل این مشکلات نیاز به زمان و کار بیش‌تر داشت. تخصص می‌خواست و یک دل گنده برای دل‌کندن از نان شب!
چند سالی است که طراحی حروف فارسی در کشور جان گرفته است؛ حساسیت به قلم‌ها بیش‌تر شده و آگاهی از نقش تأثیرگذار آن افزایش یافته است، مصرف‌کنندگان با دقت بیش‌تری قلم‌ها را در کارهای‌شان انتخاب می‌کنند. آمار سفارش و خرید قلم‌های جدید نیز بهتر از قبل است. همچنین کیفیت کارهایی که در این مدت طراحی و تولید شده‌اند بسیار خوب و قابل رقابت با قلم‌های متداول است. با این حال حرفه‌ی طراحی قلم، در مقایسه با کشورهای دیگر قدم‌های آغازین خود را برداشته و تا رونق گرفتن و رسیدن به جایگاه درست و واقعی خود راهی طولانی دارد. این حرفه‌ی نوپا نیازمند حساسیت، کوشش و حمایت بیش‌تر است.
تصویر صفر
مشکل چیست؟
پس از تعطیلی دوسالانه گرافیک در سال ۸۸ انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران تصمیم گرفت تا شخصاً وارد میدان شده و این رویداد را با نام «سرو نقره‌ای» برگزار کند. طراحی تایپ‌فیس در دوره‌ی اول (۱۳۸۹) استقلالی به‌عنوان یک حرفه نداشت و در کنار کارهایی مانند طراحی هویت بصری داوری شد. در دوره‌ی بعدی (۱۳۹۰) مستقل شده و با وجود تعدادِ کم آثار، به‌عنوان یک بخش جداگانه به رسمیت شناخته شد.
در سرو نقره‌ای ۹۲، شاهد اتفاقات خوبی در بخش طراحی حروف بودیم: برگزاری نشست‌ها و کارگاه‌های طراحی حروف، دعوت از یک داور خارجی و حق شرکت کردن افرادی که عضو انجمن نیستند. طراحان قلم در سال ۹۲ از این بخش بسیار استقبال کردند و آثار زیادی ارسال شد؛ اما در دوره‌ی بعدی شاهد عقب‌گرد بزرگی از سوی برگزارکنندگان بودیم؛ این اتفاقات دیگر تکرار نشد.
با جست‌وجو در مورد نحوه برگزاری فراخوان‌ها و نمایشگاه‌های طراحی قلم در کشورهای دیگر، و مقایسه‌ی آن با سرو نقره‌ای ۹۲ و ۹۴، به مشکلات و نقاط ضعف بسیاری پی می‌بریم که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود:
• الگو: الگوی ارسال آثار نه چندان جذاب است و نه کاربردی. چیدمان حروف الفبا کمی عجیب است و برخی حروف جا افتاده، همچنین جای خالی کاراکترهای تکمیلی، اعداد عربی، علائم کاربردی و اعراب نیز مشهود است. انتخاب کلمات و چیدمان نوشته نامناسب است. در فرم فراخوان جایی برای نمایش ویژگی‌های قلم‌ها وجود ندارد: وزن‌ها و سبک‌های مختلف یک خانواده‌ی قلم، قلم‌هایی ویژه‌ی عناوین، وب و تلویزیون و هرگونه موقعیت خاص دیگر. (تصویر۱ و۲)
د دسته‌بندی: در سرو ۹۲ قلم‌ها به دو بخش متن و تیتر تقسیم شدند؛ این تقسیم‌بندی چندان کامل به‌نظر نمی‌آید، با این حال در دوره‌ی بعدی به جای بهبود و اصلاح، حذف شد.
• تیم داوری: معیار و نحوه‌ی انتخاب داوران توسط تیم سیاست‌گذاری نامعلوم است. آیا این معیار سن، تجربه، رابطه، کیفیت کار، دانش و... بوده؟ به گفته‌ی انجمن در سرو ۹۴ تلاش بر این بوده تا داوران از ۳ نسل انتخاب شوند و همچنین سعی شده تا داوران دوره‌ی پیش تغییر کرده و افراد دیگری جای‌گزین شود. اما میانگین سنی هیئت داوری حدود ۶۶ سال بوده (۱۳۱۸، ۱۳۲۹، ۱۳۳۵) و از این ۳ نفر، دوتای آنها در دوره‌ی قبل نیز داور همین بخش بوده‌اند!
• انتخاب آثار: داوری و انتخاب نفرات برگزیده بر چه اساسی انجام می‌شود؟ معیار سنجش کارها چیست؟ چگونه می‌توان فهمید که داوری درست انجام شده یا نه؟ مثلاً با توجه به قوانین فعلی نمی‌توان مشخص کرد که راه‌یابی قلمی به سرو ۹۴ که در دوره‌ی پیش شرکت کرده بود، درست بوده یا نه.
• نمایش آثار: کیفیت کمِ چاپ و کاغذ آثار نصب شده در نمایش‌گاه سال ۹۴ نشان کم‌ارزش دانستن این بخش توسط برگزار کننده است. فرم فراخوان با توجه به اندازه‌ی نمایش‌گاهی (۱۲۰×۸۰) طراحی شده؛ اما در نمایش‌گاه تنها یک سبک (یا وزن) از آثار در اندازه‌ی درست چاپ شده و باقی کارها روی کاغذ A4 چاپ و نصب شد. حروف ریز ناخوانا که چیزی در مورد دیزاین آثار به ما نمی‌گوید (بگذریم که کیفیت چاپ مزید بر علت شد).
نحوه‌ی نمایش آثار در کتاب سرو نقره‌ای سال ۹۲ قابل قبول بود؛ برای هر کار ۲ صفحه اختصاص داده شد، متن‌ها در صفحه‌ی دوم و با اندازه‌ی مناسب و پرمصرف در متن ارائه شده‌بودند. اما در دوره‌ی بعدی نمونه‌ی متن همه‌ی کارهای کتاب بسیار ریز و ناخوانا بودند. (تصویر۳تا۵)
شیوه‌ی نمایش آثار نفرات برگزیده در وبسایت انجمن نیز بسیار نامناسب و ناخوانا بوده و همان اشتباهی که در ارائه‌ی خانواده‌ی حروف مرتکب شدند را تکرار کردند. چیزی از آثار دیده نمی‌شد.
• امکان شرکت کردن برای همه: در سرو ۹۲ دو اتفاق مثبت افتاد:
هر کسی که قلمی طراحی کرده صرفنظر از این‌که عضو انجمن بوده یا نه، می‌توانست شرکت کند.
دو بخش مسابقه و خارج از مسابقه وجود داشت؛ طراحان می‌توانستند به دور از فضای رقابت، کار خود را به نمایش بگذارند.
این کار باعث شد پس از سال‌ها تعداد زیادی کار به سرو نقره‌ای ارسال شده (۱۱۷ اثر) و تازه می‌شد دید بهتری درباره‌ی تعداد و کیفیت کارهای داخل کشور پیدا کرد؛ همچنین انگیزه‌ی بیش‌تری برای ارسال کار به‌وجود می‌آمد و بستری بود برای معرفی و شناخته شدن طراحان با استعداد. اما در دوره‌ی بعدی این تصمیمات کنار گذاشته شد و به حالت اول برگشت. متأسفانه در سرو ۹۴ تنها ۱۶ اثر به دبیرخانه ارسال شد. البته در سرو ۹۲ مسئله‌ی ناشناخته‌ای هم وجود داشت: چرا شرط شرکت کردن در بخش مسابقه، طی شدن مراحل نرم‌افزاری فونت بود؟
چه باید کرد؟
حرفه‌ی نوپای طراحی قلم در کشور ما قدم‌های آغازین خود را برداشته و در حال پیشروی و گسترش است. در پی افزایش آگاهی جامعه از جایگاه با اهمیت و تأثیرگذار نوشتار، بیش‌ازپیش به این مسئله توجه شده و با حساسیت بیش‌تری به آن پرداخته می‌شود؛ مشکلی که راه‌حل آن پیدا شده است. عرضه و تقاضا در این زمینه پابه‌پای هم افزایش یافته در حال رشد است. حالا زمان خوبی برای حمایت و هدایت درست این حرفه است، پیش از آن‌که به بی‌راهه رفته و میوه نداده بخشکد. این کار وظیفه‌ی انجمن صنفی طراحان گرافیک است و سرو نقره‌ای بستر مناسبی برای انجام آن است. در حالی که انجمن با رفتارها و تصمیمات نه‌چندان حرفه‌ای، هدایت که هیچ، انرژی و انگیزه‌ی طراحان قلم را از بین می‌برد. این بخش نیازمند دقت و حساسیت بیش‌تر است؛ ریزبینی‌ها و اصلاحات کوچکی می‌تواند به پیشرفت این رویداد کمک کند. در ادامه مواردی برای بهبود وضعیت پیشنهاد می‌گردد:
• الگو: معمولاً در این‌گونه رویدادها، تنها چهارچوبی کلی برای ارسال آثار تعیین شده و چیدمان صفحه به شرکت کننده واگذار می‌شود تا باتوجه به کاربرد قلمِ طراحی شده، شیوه‌ی نمایش آن را انتخاب کند. به‌طور مثال در فرم فراخوان گفته می‌شود:
توضیح کامل در مورد چگونگی طراحی، هدف از طراحی و کاربرد آن
نمایش کاراکترها به‌طور کامل (حروف، اعداد، علائم، اعراب) در یک صفحه
نمایش چند عبارت کلیدی و مهم که خصوصیات فرمی قلم را به‌خوبی نشان دهد
ارائه‌ی وزن‌ها و سبک‌های مختلف قلم در کنار هم
ارائه‌ی قلم در کاربرد، مثلاً فونت وب در قالب صفحات وب
در نهایت طراحی یک یا چند صفحه با اندازه‌ی مشخص برای ارائه در کتاب و نمایش‌گاه
• دسته‌بندی: این کار می‌تواند با توجه به تفاوت در فرآیند طراحی قلم انجام شود؛ بخش‌های: قلم‌های طراحی شده، قلم‌های بازطراحی، فونت‌های وب، احیای قلم‌های قدیمی برای استفاده در کامپیوتر و... که هرکدام از این دسته‌ها نیازمند شیوه‌ی خاصی از ارائه می‌باشد.
• تیم داوری: معیار و نحوه‌ی انتخاب داوران می‌بایست مشخص شود. تیم داوری باید از جهات مختلف جامع باشد تا اشتباهات داوری کم شود:
حضور داشتن حداقل دو نسل از طراحان در تیم داوری
آگاهی از سیر تاریخی
آگاهی از نکات فنی و نرم‌افزاری
آگاهی از نکات طراحی
آگاهی از اخبار و اتفاقات مربوط و شناخت افراد فعال در این زمینه
• انتخاب آثار: معیارها و نحوه‌ی گزینش آثار باید مشخص باشد، مثلاً: خوانایی، زیبایی، نوآوری، اصالت و... همچنین لازم است پس از داوری، دلایل انتخاب آثار برگزیده به‌طور صریح اعلام شود.
• نمایش آثار: طبیعتاً کیفیت خوب کاغذ و چاپ از اولین لازمه‌های برگزاری نمایش‌گاه است. آثار باید در همان اندازه‌ای که طراحی شده است چاپ شود. نحوه‌ی نمایش آثار در کتاب و وبسایت هم باید با دقت بیش‌تری تنظیم گردد. تغییر اندازه‌ی صفحات طراحی شده باعث دور شدن قلم‌ها از کارکرد خود می‌شود.
• امکان شرکت کردن برای همه: همان‌طور که گفته شد این کار باعث ایجاد انگیزه و معرفی طراحان با استعداد می‌شود. ارسال آثار باید برای همه آزاد باشد. بدون وضع قوانینی مانند طی مراحل نرم‌افزاری ساخت فونت که مانع شرکت کردن بسیاری از افراد می‌شود.
• نام‌گذاری: نکته‌ی آخر، نام این بخش است: «طراحی حروف فارسی». تفاوت زیادی میان طراحی «قلم» و طراحی «حروف» وجود دارد که مهم‌ترین آن، کاربرد است. طراحی حروف به هرگونه طراحی با هر هدف و کاربردی اشاره می‌کند؛ به عبارت دیگر در طراحی حروف هیچ محدودیت و چهارچوبی برای طراحی تعیین نمی‌شود. اما طراحی قلم نوعی حل مسئله است؛ با اهداف و کارکردهای خاص تعیین شده برای هرکدام. نام کنونی این بخش نادرست و کمی گیج‌کننده است. طراحی تایپ‌فیس یا قلم انتخاب بهتری است.
رضا بختیاری‌فرد